Jak przebiega prawidłowy rozwój językowy dziecka?
Wyniki najnowszych badań dowodzą, że dzieci uczą się języka ojczystego już w brzuchu mamy. Po urodzeniu rozpoznają jego melodię, intonację, uspokajają się przy znanych sobie brzmieniach i są na nie wyczulone. Każdy, kto miał okazję opiekować się choć przez chwilę noworodkiem lub niemowlęciem, wie, że komunikują się z nami o wiele wcześniej niż wypowiedzą swoje pierwsze słowo. Dziecko uczy się języka na swój własny sposób, ale w procesie nabywania mowy możemy wyróżnić uniwersalne dla wszystkich etapy. Podobnie jest w rozwoju ruchowym: w pewnym momencie oczekujemy podnoszenia główki, przekręcania się z pleców na brzuch, pełzania, raczkowania, siadania i w końcu chodzenia.
Cztery główne etapy rozwoju mowy u dzieci
Najogólniej rozwój mowy można podzielić na cztery etapy: okres melodii (0-1 rok życia), okres wyrazu (1-2 lata), okres zdania (2-3 lata) i okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 lat). Ten poetycko brzmiący etap rozpoczyna się wraz z narodzinami dziecka, które wita rodziców i świat płaczem. Lekarze już dawno temu odkryli, że na podstawie brzmienia płaczu noworodka można rozpoznać niektóre choroby genetyczne czy uszkodzenia mózgu. Około 2-3 miesiąca życia niemowlę zaczyna głużyć (niektórzy nazywają to gruchaniem), co podobnie jak płacz jest odruchem bezwarunkowym, co oznacza, że maluch nie zdaje sobie sprawy z wydawanych przez siebie dźwięków. To tłumaczy fakt, że głużą również dzieci niesłyszące. Głużenie polega na wytwarzaniu dźwięków, które swym brzmieniem przypominają samogłoski i spółgłoski, np. uuuuuuuuu, auuuuuuuuuu, grrrrrr (często pojawiają się dźwięki gardłowe i tylnojęzykowe).
Okres melodii: fundament komunikacji (0-1 rok życia)
W pierwszym roku życia dziecka zmiany w komunikacji następują bardzo szybko. Noworodek od krzyku, płaczu, prostej wokalizacji, głużenia w pierwszym półroczu życia przechodzi do gaworzenia, czyli świadomego powtarzania i naśladowania dźwięków, które słyszy i które są dla niego atrakcyjne. Powtarzanie jest istotnym mechanizmem akwizycji języka, gdyż zachęca i motywuje niemowlę do porozumiewania się z otoczeniem. Rodzice, mówiąc do dzieci, akcentują sylaby i nadają im określone znaczenia. W ten sposób uczą rozumienia, bez którego niemożliwy jest rozwój mowy komunikacyjnej. W ontogenezie rozwoju mowy i języka rozumienie wyprzedza mówienie. W pierwszym roku życia, niemowlę w swoim umyśle magazynuje słowa i ich znaczenia (desygnaty i nazwy). Widzi auto i słyszy słowo: „auto” albo „brum, brum”, czyli dźwięk, który odnosi się do tego obiektu. Im więcej dziecko nagromadzi słów i znaczeń, tym szybciej zacznie mówić. Tak wygląda droga do pierwszych słów. Od powtarzania, rozumienia po nazywanie.
Gdy niemowlę ma około 6 miesięcy głużenie zamienia się w gaworzenie, które polega na powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków. Wówczas pojawiają się ciągi sylab, np. babababa, dadadada, memememe. Dziecko, bawiąc się dźwiękami, wytwarza niemal wszystkie samogłoski i sporo spółgłosek, najczęściej są to: p, b, m, n, t, d, ł. Z czasem gaworzenie zaczyna przypominać mowę, ponieważ dziecko naśladuje intonację, melodię, tempo języka. Możemy wówczas wyróżnić ciągi sylab złożone z różnych spółgłosek i samogłosek (np. mabebemedu, jejejedaa). Stąd już tylko o krok od pierwszych samodzielnie wypowiedzianych wyrazów, które niosą ze sobą znaczenie, np. da, mama, tata, mi (miś), am (jeść), pi (pić). Mowę oczywiście wyprzedza rozumienie. Zanim dziecko zacznie mówić jest w stanie zidentyfikować niektóre przedmioty, które nazywa dorosły, reaguje na swoje imię, rozumie proste polecenia. Około 9 miesiąca życia dziecko uczy się jeszcze jednej, niezwykle ważnej z punktu widzenia komunikacji, rzeczy: wskazywania palcem. Opanowanie tego gestu jest na tyle istotną umiejętnością, że mówi się nawet o „rewolucji 9 miesiąca”.
Intensywny rozwój słownictwa w okresie wyrazu (1-2 lata)
Pomiędzy 12 a 24 miesiącem życia następuje niezwykle dynamiczny rozwój mowy dziecka – niemal codziennie uczy się ono nowych słów, coraz więcej rozumie, reaguje na pytania i kierowane do niego prośby oraz polecenia. W pierwszych słowach najczęściej występuje głoska a, pojawiają się również u, i, e. Ze spółgłosek najczęściej usłyszymy d, t, n, m, b, ś, ź, ć, dź. Co ciekawe nie ma ścisłego powiązania między gaworzeniem a okresem mowy, co oznacza, że mimo iż podczas gaworzenia dziecko dobrze wymawiało daną głoskę, to już w wyrazach może ją pomijać lub zastępować prostszym dźwiękiem. Dziecko potrafi powtarzać proste wyrazy – najczęściej nie jest to jeszcze świadome ich używanie, ale powtarzanie sekwencji dźwięków. Takie zjawisko nosi nazwę echolalii. Niezwykle charakterystyczne dla rozwoju mowy w tym okresie jest wypowiadanie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu, np.: ne (nie), da (daj), ampa (lampa), mi (miś), tota (ciocia), baba ała (babcia dała), buti es (buty są)
Około 15 miesiąca życia dziecko wypowiada coraz więcej słów, co jest związane z jego całościowym rozwojem – ma lepszą pamięć, ćwiczy uwagę, spostrzegawczość, doskonali umiejętność chodzenia. Pod koniec drugiego roku życia mały człowiek składa zdania zbudowane z dwóch wyrazów, np. mama daj, tata śpi, daj am. Najczęściej używa rzeczowników, które nazywają konkretne przedmioty, występują w jego najbliższym otoczeniu i są często używane przez członków rodziny: np. części ciała, ubrania, jedzenie i picie, nazwy zwierząt.
Okres zdania: budowanie spójnych wypowiedzi (2-3 lata)
Czas pomiędzy 2.-3. rokiem życia nazywany jest okresem zdania. Jest to etap znacznej aktywności komunikacyjnej dziecka i manifestuje się częstym mówieniem i powtarzaniem wypowiedzi dorosłych. Pod koniec 3. roku życia w mowie dziecka pojawia się coraz więcej zdań pojedynczych rozwiniętych i zdań złożonych. Dziecko zaczyna używać w swoich wypowiedziach spójniki m.in. „i”, „a”, „bo”, „aby”, „żeby”. Mowa 3 -latka powinna być już zrozumiała dla otoczenia. Dziecko w sposób werbalny jest już w stanie wyrazić swoje pragnienia i potrzeby. Trzylatek zadaje coraz więcej pytań. Niemalże z dnia na dzień wzrasta jego zasób słownictwa, obserwuje się też intensywny rozwój fleksji, aczkolwiek na tym etapie dziecko nadal może popełniać błędy gramatyczne i fleksyjne. Na tym etapie głównie dominują rzeczowniki, ale coraz częściej zaczynają pojawiać się czasowniki, zwłaszcza do określenia funkcji biologicznych tj. jeść, myć, do bezpośredniej wymiany z osobami z otoczenia np. dać, mieć, do określenia ruchów i czynności wykonywanych przez dziecko np. stać, siedzieć, rzucać, iść. Wraz z końcem 3. roku życia w mowie dziecka pojawia się coraz więcej przymiotników i przysłówków np. ładny, brzydki, grzeczny, niegrzeczny itd
Swoista mowa dziecięca: doskonalenie umiejętności językowych (3-7 lat)
Zaledwie 3% trzyletnich dzieci wymawia poprawnie wszystkie dźwięki, więc opuszczanie i zamienianie głosek jest zupełnie normalne. Jednak, co istotne, mowa dziecka powinna być już zrozumiała nie tylko dla osób z najbliższego otoczenia. W tym wieku maluch powinien już swobodnie rozmawiać z najbliższymi osobami i rówieśnikami. W tym okresie bardzo często obserwujemy, że w mowie dziecka pojawiają się neologizmy dziecięce. Na przełomie 4.-5. roku życia wzrasta ilość wyrazów w zdaniu do 4-7. Okres ten jest kluczowym momentem do podejmowania terapii logopedycznej (jeśli jest ona potrzebna) ze względu na odpowiednią ilość czasu na przygotowanie do nauki w szkole. To jest istotne dla odpowiedniego rozwoju poznawczego oraz emocjonalnego dziecka.
Czwarty rok życia. Czterolatek rozumie i wykonuje trudniejsze polecenia. Mowa powinna być całkowicie zrozumiała. Głoski s, z, c, dz winny być już dobrze utrwalone i nie powinny być zmiękczane. Dziecko powinno umieć opowiedzieć bajkę.Piąty rok życia. To kolejny rok doskonalenia mowy, zarówno rozumienia jak i wymowy. Od pięciolatka możemy wymagać poprawnej wymowy głosek szeregu szumiącego: sz,ż,cz,dż oraz głoski r. Dziecko powinno wypowiadać się poprawnie pod względem gramatycznym, a wypowiedź winna się składać od 5 do 6 wyrazów. Piąty rok życia obfituje w mnogość pytań zadawanych dorosłym. Szósty rok życia. Charakterystyczne cechy tego okresu to: – dobre rozumienie mowy, – posługiwanie się przyimkami, – pełna poprawność w realizacji głosek zarówno w izolacji, jak i w mowie swobodnej, – zadawanie pytań o znaczenie słów, – powiększanie zasobu słownictwa, – różnicowanie głosek opozycyjnych, – prawidłowa analiza i synteza wyrazów, – używanie poprawnych form gramatycznych.Siódmy rok życia. Siódmy rok życia w porównaniu z szóstym wyróżnia powiększanie zasobu słownictwa i dobrze opanowana technika mówienia.
Jak wspierać harmonijny rozwój językowy u dziecka?
Rozwój mowy jest ściśle powiązany z ogólnym rozwojem psychoruchowym malucha. Mowa jest tak naprawdę bardzo skomplikowaną czynnością, wymagającą skoordynowanej pracy wielu układów i sprawnych narządów artykulacyjnych. Dziecko ćwiczy je już w brzuchu mamy (np. ssanie kciuka, połykanie wód płodowych) i doskonali od momentu narodzin. Ogromne znaczenie ma technika ssania (piersi lub butelki), później nauka gryzienia, żucia, połykania (dlatego przy rozszerzaniu diety warto podawać dziecku pokarmy o różnej konsystencji a także kawałki do samodzielnego odgryzania); prawidłowe oddychanie, pozycja spoczynkowa języka (o tym mówi się zdecydowanie za rzadko!). Wszystko ma znaczenie. Niemowlęta oglądające i czytające z rodzicami książeczki to inteligentni, ciekawi świata, mali ludzie. Nie trać czasu i „zaszczep” w dziecku miłość do książek od małego! Drogi rodzicu, zamiast telefonu, daj dziecku książeczkę do ręki, a jeśli masz czas…usiądź i poczytaj mu. I na koniec mój ulubiony cytat: „Dziecko, które czyta, stanie się dorosłym, który myśli”.
Częste rozmowy, opowiadanie i czytanie bajek wzbogacają słownictwo dziecka, doskonalą proces myślenia i uczą prawidłowych zasad gramatycznych. Opóźniony rozwój mowy charakteryzuje późniejsze pojawienie się gaworzenia, pierwszych słów, ubogi zasób słownictwa, opóźnienie w zakresie gramatycznej budowy zdań, artykulacji głosek itp.
Kiedy szukać pomocy logopedy? Czerwone flagi w rozwoju mowy
Jeśli dostrzeżemy odstępstwa dłuższe, powyżej 6 miesięcy od normy rozwojowej wówczas powinno nas to skłonić do szukania porady u logopedy. Na co powinniśmy być wyczuleni? W okresie melodii (0-1): – brak płaczu lub przeraźliwy krzyk; – brak spontanicznych ruchów; – brak ruchów gałek ocznych; – ruchy bardzo szybkie o dużej amplitudzie; – dziecko nie uśmiecha się; – nie głuży, – nie gaworzy; – nie reaguje na dźwięki; – brak naśladownictwa sylab. W okresie wyrazu (1-2): – brak pierwszych słów; – nie posługuje się komunikacją bezsłowną ( gest, mimika); – nie wykazuje rozumienia słów; – nie reaguje na mimikę. W okresie zdania (2-3): – nie wymawia samogłosek; – po ukończeniu 2 lat nie buduje prostych zdań; – nie zadaje pytań; – głoski s, z, c, dz, t, d, n, realizuje międzyzębowo. W okresie swoistej mowy dziecięcej (3-7): A. czterolatek: – głoski s, z, c, dz, zmiękcza; – mowa jest niezrozumiała dla otoczenia; – głoski k, g realizuje jak t, lub d; – nie lubi uczyć się wierszyków. B. pięciolatek: – ubogie słownictwo, – jąkanie. C. sześciolatek: – nie wymawia głoski r; – nieprawidłowo wymawia głoski sz, ż, cz, dż; – brak wyrazistości artykulacji. D. siedmiolatek: – brak wyrazistości artykulacji.
Nie bądźmy obojętni na wady i zaburzenia mowy, bowiem mowa jest podstawową formą komunikacji. Bądźmy mądrymi przewodnikami, którzy udzielą dziecku życzliwego wsparcia i wiary w swoje możliwości. Korzystajmy z porad logopedy.
Cześć! Nazywam się Gabriela Adamkiewicz i od ponad 10 lat zajmuję się tworzeniem treści, z czego od 5 lat piszę blogowe artykuły. Pisanie to dla mnie coś więcej niż praca – to moja pasja, która pozwala mi dzielić się wiedzą, inspirować innych i poruszać ważne tematy
